Kan een conflict als de Eerste Wereldoorlog honderd jaar na dato weer plaatsvinden?
De herdenking van het begin van de Eerste Wereldoorlog, honderd jaar geleden, heeft nu al tot een berg van vergelijkingen geleid. Vertoont de toestand in de wereld anno 2014 trekken van die van 1914?
De wereld heeft er niets bijgeleerd, zeggen de pessimisten en dat voorspelt onheil. De wereld is totaal anders, zeggen anderen. De boodschappers van die ook zeer verdedigbare stelling heffen de vinger, maar zien kansen om een fataliteit als de Eerste Wereldoorlog te vermijden.
Ik doe maar een greep uit de ontelbare bespiegelingen, en dek me vast in tegen het verwijt van zelfplagiaat. Want dit is niet de eerste, en misschien niet de laatste 1914-column.
Norman Angell schreef ruim een eeuw geleden een wetenschappelijke bestseller, The Great Illusion. Daarin hield hij het uitbreken van een wereldoorlog voor onmogelijk omdat verstandige landen zich toen al realiseerden dat door de onderlinge verwevenheid de kosten van zo’n onderneming niet zouden opwegen tegen de ‘voordelen’. De tijd dat je met landjepik een stukje welvaart kon veroveren ten koste van een ander land was voorbij, inderdaad een illusie. Angell was niet zo naïef om de realiteit van de militaire concurrentie tussen de Europese machten te ontkennen, maar hoopte – en voorspelde – dat het gezonde verstand uiteindelijk zou zegevieren. Helaas.
Je zou kunnen concluderen dat Angells analyse grondig fout was en er ook nu ondanks alle connectedness weer een ramp zou kunnen gebeuren. Een andere rijke geest, de historicus Michael Howard, trekt die conclusie ook, ziet desondanks een enorm verschil tussen toen en nu, maar plaatst de cesuur net ná de Eerste Wereldoorlog. Vóór die tijd voerde je oorlog voor je land, betoogt hij, niets in de wereld bedreigde de loyaliteit van de burgers aan hun staat. Het doel van oorlog was de vijand verslaan en eventueel zijn land veroveren. Maar 1917 markeerde een nieuwe reden tot oorlogvoering: de verlichtingsoorlog. Woodrow Wilson, president van de VS, ging de Eerste Wereldoorlog niet in om partij te kiezen, laat staan om hem te winnen, maar om er een eind aan te maken. Een kruistocht tegen de oorlog in een poging om het verwoestende statensysteem te vervangen door een internationale gemeenschap waarin macht plaats zou maken voor recht en democratie.
De illusie dat je je voordeel kunt doen door met vuur te spelen, hebben wij nog altijd niet afgeleerd
De slagveldgeschiedenis mag dan niet echt hebben meegeholpen, de ideeëngeschiedenis ondersteunt Howard (denk aan de ontwikkeling van de responsibility to protect doctrine) – maar de conclusie hoeft zeker niet te zijn dat er dankzij de geboorte van de verlichtingsoorlog minder oorlog wordt gevoerd dan honderd jaar geleden. Integendeel, beweren critici, door het gedreig met interventies in naam van ‘het goede’ wordt de wereld alleen maar onveiliger. Het is in 2014 dus nog steeds oppassen.
De beslissende vraag luidt: zijn wij anders dan de mensen van 1914, schrijft Jakob Augstein nu in Der Spiegel en NRC Handelsblad. Zijn antwoord: ‘Helaas, nee.’ Augstein stelt dat we de illusie dat je je voordeel kunt doen door met vuur te spelen, nog altijd niet hebben afgeleerd. Hij noemt twee voorbeelden die ons de adem moeten doen inhouden. Met haar straffe euro-politiek voert Angela Merkel ons naar dezelfde augustus-1914-roes die Europa een eeuw geleden noodlottig werd. Zuid-Europeanen gaan zich niet plotseling als Duitsers gedragen. En China speelt met vuur door de (onbewoonde!) Senkaku-eilanden en de aangrenzende zeeën op te eisen.
Gideon Rachman (Financial Times) is minder fatalistisch, maar er allerminst gerust op dat we ons anno 2014 met een juiste keus uit het Sarajevo-Münchendilemma weten te bevrijden. Sarajevo 1914 staat voor het griezelige mechanisme dat ons naar de irrationele, ongewilde oorlog voert. Maar München staat voor het mechanisme (appeasement) dat ons in 1938 al evenmin peace in our time bracht. Een keuze tussen twee kwaden? Nee, want soms is Sarajevo niet macho, en soms is München niet laf. De 'Münich mindset' is de recentste en vaakst gebruikte van de twee. Gevaarlijk, vindt Rachman, want overmatig waarschuwen tegen ‘München’ wakkert Sarajevogedrag aan. Laten we hopen, bedoelt hij, dat al die 1914-herdenkingen ons helpen om niet laf en niet macho, maar wijs te zijn.
